Isao Takahata: 'Ngôi mộ đom đóm' và còn hơn thế nữa…
Cả thế giới vừa chia tay Isao Takahata - tác giả của 'Grave of Fireflies' (1988) - khi nhà làm phim người Nhật Bản qua đời ở tuổi 82 hôm 6/4.
Nhắc tới hoạt hình Nhật Bản, đa số hẳn sẽ nghĩ ngay đến huyền thoại Hayao Miyazaki và hãng phim Studio Ghibli do ông sáng lập. Nhưng trên thực tế, Ghibli còn có “hai người cha” khác.
Đó là Toshio Suzuki - người chịu trách nhiệm sản xuất cho hầu hết dự án lớn của xưởng hoạt hình kể từ 1985, và Isao Takahata - một huyền thoại khác của xứ sở hoa anh đào.
Tình bạn đẹp giúp vực dậy cả sự nghiệp
Nếu như Hayao Miyazaki sinh ra trong một gia đình tương đối khá giả ở Tokyo và chỉ mới 4 tuổi khi Thế chiến II kết thúc, thì cả tuổi thơ tỉnh lẻ của Isao Takahata gắn liền với những năm tháng nước Nhật còn đang chìm trong khói lửa chiến tranh.
Tuổi thơ dữ dội là vậy, nhưng Takahata vẫn nhanh chóng chứng minh được năng lực bản thân với tấm bằng cử nhân văn học Pháp tại Đại học Tokyo danh giá ở tuổi 24.
Sợi dây liên hệ với đất nước và con người Pháp cũng chính là nguồn cảm hứng để Isao Takahata tìm đến với nghệ thuật hoạt hình, nhất là sau khi ông có cơ hội thưởng thức một trong những tác phẩm hay nhất của điện ảnh Pháp: bộ phim hoạt hình Le Roi et l'Oiseau(Ông vua và con chim, 1952).
Tài năng cùng cảm hứng nghệ thuật dồi dào giúp Takahata sớm có chỗ đứng tại “ông lớn” của làng hoạt hình Nhật Bản là Toei. Ông chỉ phải đợi đến năm 33 tuổi để có cơ hội ngồi ghế đạo diễn tác phẩm hoạt hình dài đầu tay mang tên The Great Adventure of Horus, Prince of the Sun (1968).
Được giới phê bình đánh giá cao, nhưng dự án lại bị công chúng thờ ơ. Thất bại doanh thu của bộ phim đầu tay buộc Isao Takahata phải bằng lòng với công việc đạo diễn và dựng phân cảnh cho các tập phim hoạt hình phát sóng trên truyền hình mãi cho tới tận đầu thập niên 1980.
Ở một khía cạnh khác, trong những năm tháng trăn trở tìm lối đi mới cho sự nghiệp, Isao Takahata bắt đầu tạo dựng tình bạn và mối hợp tác nghệ thuật lâu dài với người đồng nghiệp kém mình 6 tuổi là Hayao Miyazaki.
Nếu như Miyazaki chịu trách nhiệm dựng phân cảnh và là họa sĩ chính của The Great Adventure of Horus, thì chính Takahata lại là nhà sản xuất cho Nausicaä of the Valley of the Wind (1984).
Đây là tác phẩm giúp khẳng định vị trí của Hayao Miyazaki trong làng hoạt hình Nhật Bản, đồng thời là bệ phóng thương mại vững chắc để ông, Takahata và Toshi Suzuki thành lập nên Studio Ghibli.
Phần còn lại đã trở thành lịch sử khi Ghibli trở thành bảo chứng cho cả chất lượng lẫn doanh thu suốt từ đó tới nay. Với riêng Hayao Miyazaki, cả thế giới phải ngả mũ với loạt 9 tuyệt phẩm kể từ Castle in the Sky (1986) cho tới The Wind Rises (2013) của ông.
Lăng kính thực tại huyền ảo
Cùng thời điểm Hayao Miyazaki đem tới cho công chúng The Wind Rises - tác phẩm mà khi ấy ông tuyên bố là sẽ khép lại cả sự nghiệp vàng son - thì Isao Takahata cũng mới hoàn thành xong một tác phẩm xuất sắc không kém là The Tale of Princess Kaguya(2013).
Nhưng khác với người bạn, người đồng nghiệp Miyazaki - nhà làm phim vốn có nhịp làm việc tương đối đều đặn và chưa bao giờ để công chúng phải chờ đợi quá lâu, The Tale of Princess Kaguya mới là dự án thứ năm mà Takahata làm cho Studio Ghibli, và đồng thời là tác phẩm đầu tiên ông trình làng sau 14 năm kể từ My Neighbors the Yamadas (1999).
Và cũng khác với Hayao Miyazaki, người nổi tiếng khắp thế giới như “thầy phù thủy” của nghệ thuật hoạt hình với trí tưởng tượng và sức sáng tạo tuyệt vời, Isao Takahata lại gắn liền sự nghiệp của ông với việc mô tả đất nước Nhật Bản và con người xứ sở hoa anh đào thông qua lăng kính thực tại huyền ảo.
Nếu như Grave of the Fireflies - Ngôi mộ đom đóm (1988) là câu chuyện đau đớn nhưng đậm chất nhân văn của hai đứa bé Nhật Bản tìm cách thoát ly khỏi thực tại khói lửa chiến tranh, thì Pom Poko(1994) là hình ảnh nước Nhật đổi thay và gây ra hệ lụy cho truyền thống và môi trường thông qua cuộc sống của bọn “hồ ly”.
Hay ngay cả với The Tale of the Princess Kaguya - chuyển thể điện ảnh của một truyền thuyết dân gian Nhật Bản, người xem cũng có thể cảm nhận những suy nghĩ mang chất hiện sinh về cuộc sống trong bối cảnh của một câu chuyện cổ tích truyền thống.
Đặc biệt, vượt ra khỏi khuôn khổ của một tác phẩm hoạt hình - thể loại điện ảnh vốn thường bị coi là “dành cho trẻ con”, Grave of the Fireflies được nhiều nhà phê bình phim uy tín như Roger Ebert đánh giá là một trong những tác phẩm hay nhất về đề tài chiến tranh của thế giới.
Bởi chẳng gì có thể làm rõ hơn sự hủy diệt bạo tàn của chiến tranh hơn bức tranh tương phản giữa những trận mưa bom, bão lửa trút xuống nước Nhật và câu chuyện về sự ngây thơ đến đắng lòng, cùng tình yêu cuộc sống của hai anh em Seita và Setsuko trong phim.
Giản dị mà lôi cuốn, sâu sắc
Nhìn chung, cảm nhận đầu tiên của khán giả khi thưởng thức các tác phẩm của Isao Takahata là sự tương phản giữa sự giản dị đến không ngờ so với những bộ phim đậm chất sử thi của Hayao Miyazaki.
Không phải chờ tới khi đã thành lập Studio Ghibli, sự giản dị nhưng vẫn rất duyên dáng, rất lôi cuốn người xem ấy đã được Isao Takahata đưa vào những tác phẩm “tiền Ghibli” của ông.
Một đại diện tiêu biểu là Jarinko Chie (Chie - Cô bé hạt tiêu, 1981). Trong tác phẩm chuyển thể từ loạt truyện tranh ăn khách của Etsumi Haruki, người xem chứng kiến một nước Nhật giản dị của những năm còn khó khăn sau chiến tranh, và nhiều gương mặt rất Nhật Bản như cô bé Chie “đầu gấu”, như ông bố Tetsu “côn đồ”.
Họ là những con người nồng hậu, chất phác, luôn kiên cường vượt qua mọi khó khăn, nhưng không vì thế mà bớt đi tình cảm với người thân hay tình yêu với cuộc sống.
Phong cách làm phim chân thành, hồn hậu như chính vẻ ngoài của Isao Takahata càng được phát huy sau khi ông sở hữu không gian tự do sáng tạo riêng tại Studio Ghibli. Thành quả lớn nhất chính là tác phẩm hoạt hình Only Yesterday(1991).
Kể lại chuyến tìm kiếm ký ức tuổi thơ nơi đồng quê nước Nhật bình dị của một cô gái độc thân vốn đã quá chán ngán cuộc sống ồn ào và xa lạ của các thành phố hiện đại, Only Yesterday có lẽ là tác phẩm giản dị và chân thành nhất của Isao Takahata với bối cảnh hết sức bình thường của vùng nông thôn Nhật Bản.
Ẩn bên dưới là triết lý vô cùng dễ hiểu, dễ cảm thụ: con người chính là thứ đáng trân trọng nhất, đáng yêu quý nhất; và tình cảm ấy luôn ở xung quanh chúng ta, tìm đến chúng ta, bất chấp không gian hay thời gian.
Chẳng cần dùng tới xung đột giữa các nhân vật, không màng tới các nút thắt mở ly kỳ đầy kịch tính, nhưng Only Yesterday vẫn khiến khán giả chẳng thể rời mắt khỏi màn hình nhờ cách kể chuyện thủ thỉ, chân tình, với những chi tiết nhắc nhở nhẹ nhàng về một miền tuổi thơ, một miền ký ức mà mỗi cá nhân luôn lưu giữ trong tâm hồn.
Ngay cả trong My Neighbors the Yamadas (1999) - bộ phim hoạt hình hài hước thuần túy với bối cảnh giới hạn trong gia đình nhà đình nhà Yamada và thành phố hiện đại cùng cách vẽ theo phong cách tối giản cả về màu sắc và chi tiết, khán giả vẫn nhận ra sự tỉ mỉ, trau chuốt mà Isao Takahata dành cho các mối quan hệ trong gia đình giữa các nhân vật của ông.
Tạm biệt một con người vĩ đại
Trong bộ phim tài liệu xuất sắc của nữ đạo diễn Mami Sunada mang tên The Kingdom of Dreams and Madness (2013), công chúng có cơ hội hiếm hoi theo dõi quá trình thai nghén một tác phẩm phim hoạt hình của Hayao Miyazaki, Isao Takahata, và các họa sĩ tại Studio Ghibli.
Một chi tiết đáng nhớ trong phim là hình ảnh Miyazaki và Toshio Suzuki luôn phải vò đầu bứt tai vì bậc đàn anh Takahata có phong cách làm phim… quá sức chậm rãi. Chẳng ai biết bao giờ Takahata mới hoàn thành dự án của ông, hay thậm chí ông có muốn hoàn thành nó hay không.
Dự án The Tale of the Princess Kaguya được Takahata thực hiện ròng rã suốt 7 năm trời, từ 2006 đến tận 2013. Trong thời gian đó, Yoshiaki Nishimura - nhà sản xuất chính của dự án, đã kịp lấy vợ và có hai đứa con, đứa đầu thậm chí đã đi học tiểu học.
Sự khác biệt giữa Takahata và Miyazaki lớn tới mức hai người có thể được coi là hai nửa đối nghịch sáng - tối, hiện đại - truyền thống, nhanh - chậm của Ghibli. Quan hệ giữa hai người vì thế sau này còn mang màu sắc “yêu - ghét”.
“Paku-san” là biệt danh yêu quý mà Hayao Miyazaki và cả Studio Ghibli gọi Isao Takahata. Nhưng mới hôm trước khen hết lời Takahata, thì đến hôm sau, thể nào Miyazaki cũng lại phải kêu ca về sự “lề mề” của người bạn, người đồng nghiệp hết sức thân thiết.
Tiêu tốn rất nhiều thời gian và tiền bạc của Studio Ghibli, nhưng sau khi ra đời, The Tale of the Princess Kaguya lại không phải là tác phẩm ăn khách. Thậm chí, phim còn bị coi là một trong nhiều nguyên nhân khiến Studio Ghibli phải tái cơ cấu, đến mức khó lòng cho ra đời các dự án mới.
Quả thực, đó là bộ phim rất khó ăn khách. Những phút đầu vui tươi của The Tale of the Princess Kaguyachẳng thể khỏa lấp một thực tế rằng phần mở đầu phim không hấp dẫn, hay nói đúng hơn là không thể hiện rõ tiềm năng kịch tính, để có thể lôi cuốn người xem tới nửa sau.
Nhưng nếu chăm chú theo dõi hình ảnh thay đổi từng ngày của cô công chúa nhỏ Kaguya, khán giả sẽ dần bị thu hút bởi những xung đột ngày một lớn hơn trong nội tâm cô gái, cũng như giữa cô với tình yêu thương con nhiều phần mù quáng của ông lão đốn tre, và cả sự khao khát đầy toan tính của đám vương giả đến cầu hôn.
Những thời khắc tuyệt vời nhất của The Tale of the Princess Kaguyanằm ở những giây phút cuối cùng của tác phẩm, khi tình cảm giữa con người với con người, giữa Kaguya với người thân yêu của cô, với cuộc sống, với thiên nhiên xung quanh, trở nên rõ ràng hơn bao giờ hết.
Một khía cạnh đáng nhớ của tác phẩm sau đó giành đề cử Oscar là cách Isao Takahata minh họa những không gian rộng lớn của thiên nhiên Nhật Bản qua tông màu không quá rực rỡ nhưng đủ ấm áp, và những nét vẽ không đi sâu vào tiểu tiết nhưng vẫn đủ độ khơi gợi.
Như hình ảnh cô bé Kaguya nhảy múa hồn nhiên dưới những “cơn mưa” lá hoa anh đào đang rụng xuống trong một ngày xuân ấm áp đã chứng minh.
Cũng trong một ngày xuân như thế của năm 2018, khi hoa anh đào bắt đầu rụng sau khi đã cống hiến hết những gì đẹp đẽ nhất, Isao Takahata qua đời ở tuổi 82. Đây chắc chắn là tin rất buồn đối với người yêu điện ảnh nói chung, và đặc biệt là với những ai yêu mến các tác phẩm của nhà làm phim.
Nhưng hãy nhớ rằng, ở The Tale of the Princess Kaguya - khúc vĩ thanh cuối đời của mình, Isao Takahata đã chia tay những khán giả hết mực yêu quý ông suốt bao nhiêu năm qua với một thông điệp hết sức đơn giản: dù cuộc đời ẩn chứa vô vàn thời khắc khó khăn và bất hạnh, hãy vẫn cứ yêu cuộc sống hết mức khi còn có thể.
Xin cảm ơn ông, Isao Takahata, người đạo diễn phim hoạt hình với tình yêu cuộc sống chưa bao giờ tắt.
Việt Phương
